به گزارش خبرنگار مهر در دامغان، محققان و مورخان قدمت دامغان را به هفت هزار سال پیش نسبت داده و از نخستین کانون های تمدن بشری در ایران عنوان می کنند و تحقیقات نشان داده است که آن دوران این شهر بزرگترین صادر کننده مس بوده است.
دامغان از شهرهای قدیمی و باستانی ایران در گذشته های دور صد دروازه نامیده می شد که پایتخت حکومت اشکانیان و مرکز ایالت کومش بوده است. این شهر از اولین شهرهای ساختار یافته در ایران آن روزگار محسوب می شد که به شکل دایره ای بنا شده و دور تا دور آن دیوارهایی با ضخامت زیاد کشیده شده است که به بارو مشهور است و بازمانده های آن هم اکنون نیز دیده می شود.
موقعیت جغرافیایی دامغان:
دامغان از شمال به استان مازندارن و گلستان، از شرق به شاهرود، از جنوب به استان اصفهان و از غرب به شهرستان سمنان محدود می شود. این شهرستان با وسعتی حدود 13 هزار و 80 کیلومتر مربع و با جمعیتی حدود 80 هزار نفر در فاصله 337 کیلومتری تهران قرار دارد.
از سوغات معروف دامغان می توان به پسته آن اشاره کرد اما نمدمالی، گلیم بافی و جاجیم بافی و پارچه های قلمکار هم از عمده صنایع دستی معروف این شهرستان است.
قدمت تاریخی تپه حصار دامغان همزمان با شوش اول
این تپه باستانی در سه کیلومتری جنوب شرق دامغان قرار دارد و متاسفانه در حال حاضر مسیر راه آهن تهران- مشهد از قلب آن می گذرد. از باستان شناسانی که بر روی این منطقه باستانی به مطالعه و تحقیق پرداخته اند می توان به پرفسور هرتسلفد، دکتر اشمیت، اسماعیل یغمایی و کوروش روستایی اشاره کرد.
با توجه به اشیاء کشف شده در این تپه باستانی تپه حصار دارای سه دوره به نام های حصار یک، حصار دو و حصار سه است. ساختمان های دوره حصار یک از حیث معماری از خشت و چینه تشکیل شده بود ولی در دوره دوم از دیوارهای چینه ای کمتر و از دیوارهای خشتی استفاده بیشتری شده و خانه ها مانند دوره اول از اتاق های کوچکی تشکیل و بعضی اوقات دارای حیاط نیز بوده است اما در دوره سوم ساختمان های متعددی پیدا شده که در معماری آن از خشت های منظم و مستطیل شکل استفاده شده است.
ظروف کشف شده دوره اول منقوش و در اواخر دوره شباهتی به ظروف شوش و سیلک دارد و در دوره دوم ظروفی در قبرها پیدا شده است که ظروف خاکستری رنگ نیز در میان آنها دیده می شود اما در دوره سوم ظروف سفالین رنگی به کلی از میان رفته و جای خود را به ظروف خاکستری داده و در شکل ظروف نیز تغییرات زیادی حاصل شده است همچنین ظروف مرمری نیز در دوره سوم حصار دیده می شود. فلز مس در دوره اول به همان صورت طبیعی مورد استفاده بوده و استفاده از آن در دوره دوم بیشتر شده و تا دوره سوم ادامه پیدا می کند.
بنا به آمار دکتر اشمیت و طبق کاوش های انجام شده در دوره اول مردگان را به طرف شرق یعنی طلوع خورشید می خواباندند و این رسم در دوره های بعد مراعات نمی شود. همچنین باستان شناسان قدمت حصار اول را با شوش اول یعنی سه هزار و 600 ق.م تا 300 ق. م و دوره های حصار دو و سه را بین 300 ق.م تا 1000 ق.م تخمین زده اند.
مسجد تاریخانه دامغان نمونه ای از مساجد اولیه در ایران
مسجد تاریخانه در جنوب شهرستان دامغان واقع و یکی از بناهای نادر، کهن و طبق شواهد مستند دومین مسجد جهان و نمونه ای از مساجد اولیه در ایران است که تاریخ ساخت آن را به سالهای بین 120 تا 170 ه- ق نسبت می دهند.
مسجد تاریخانه از اولین نمونه های مساجدی است که در آن مناره نیز یکی از عناصر تشکیل دهنده است. حیاط این مسجد به شکل مربع و در سمت قبله، یک تالار ستوندار و در سه طرف دیگر آن یک ردیف رواق است. صحن مرکزی مسجد تنها با ماده ای آهکی یا گچی پوشیده شده و از خشت و آجر در ساخت بنای مسجد استفاده شده است که آجرها برای قوسها و ستونها و خشت ها برای ساخت دیگر قسمت های مسجد بکار رفته است.
مسجد جامع دامغان یادگار دوره سلجوقیان
این بنا در مرکز دامغان واقع شده و شامل صحن وسیع، شبستان، سه ایوان و یک مناره تاریخی است و صحن آن به ابعاد 36*38 متر است. بنای اولیه مسجد مربوط به دوره سلجوقی و قبل از آن است اما بنای فعلی در دوره قاجار و توسط میرزا محمدخان سپهسالار دامغانی بر شالوده بنای قدیم ساخته شده است.
در شمال شرقی مسجد مناره ای به ارتفاع حدود 31 متر از دوره سلجوقی به یادگار مانده است. از آجرهای نازک کوچک برای تزیین سطح مناره استفاده شده و بخشی از آن به کتیبه ای زیبا با خط کوفی با آیه ای از سوره "نور" مزین گشته همچنین بر درگاه ورودی مسجد لوحی نصب شده که بر آن فرمانی از شاه طهماسب صفوی در تاریخ 979 ه- ق نگاشته شده است.
بنای امامزاده جعفر(ع) دامغان یادگاری دیگر از حکومت سلجوقیان
امامزاده جعفر از فرزندان امام سجاد(ع) است و آرمگاه وی در خیابان امام خمینی (ره) و جنب شهرداری دامغان واقع شده. حرم امامزاده به ابعاد 13*13 متر و با طرح چهارگوش است که در بالا به کمک هشت نیم طاق مقرنس به هشت ضلعی تبدیل شده و سپس گنبد بنا بر روی آن استوار شده است.
داخل بقعه سفید کاری شده و هیچ تزئینی ندارد اما دورتا دور سنگ روی مرقد تزئینات گچبری جالب توجهی دیده می شود. در صحن امامزاده نیز یک بنای چهارضلعی آجری دیده می شود که از آن به عنوان خانقاه نام می برند.
اساس بنای امامزاده جعفر(ع) را به طور معمول به دوران سلجوقی و حتی پیش از آن در قرن چهارم نسبت داده اند. قدمت تاریخی دو سنگ نوشته نصب شده در دو سوی ورودی مربوط به سالهای 816 و 815 ه- ق است که از نظر تاریخی از اعتبار فراوان برخور دارند.
ساخت بنای امامزاده محمد(ع) دامغان بدست شاهرخ تیموری
امامزاده محمد(ع) از فرزندان امام موسی کاظم (ع) و بنای آرامگاه آن حضرت نیز در خیابان امام خمینی و جنب امامزاده جعفر(ع) واقع شده است و شامل بنایی هشت ضلعی به مساحت 75 متر مربع است که داخل بقعه آن هشت ضلعی و مرتفع و پوشش چپ و راست آن هره مانند و ارتفاع گنبد نیم دایره آن حدود 12 متر است. بر اساس کتیبه نصب شده در داخل بنا، بنای امامزاده در زمان شاهرخ تیموری ساخته شده است.
برج چهل دختران دامغان مدفن یکی از حکام منطقه
برج چهل دختران نیز در صحن امامزاده جعفر(ع) واقع شده و با بنای خانقاه یا قبر شاهرخ و خود امامزاده مجموعه ای زیبا را تشکیل می دهد. طرح داخل و خارج برج دایره ای شکل و ارتفاع آن به 80/14 متر می رسد. بدنه برج تا محل شروع قرنیز از دو بخش تشکیل شده که بخش پایینی آن با آجرکاری ساده پوشش یافته و بخش دوم با دو نوار تزیینی در مایه نگاره های هندسی در پایین و بالای کتیبه کوفی تزیینی مشخص می شود.
گنبد بنا دارای یک پوشش خارجی و یک پوشش داخلی است. با توجه به شیوه معماری به دوره سلجوقی و قرن ششم ه- ق تعلق دارد و احتمالا مدفن یکی از حکام منطقه بوده است.
برج پیرعلمدار دامغان نمونه ای ارزشمند از معماری قرن پنجم هجری در ایران
یکی از نمونه های بسیار ارزشمند معماری قرن پنجم در ایران برج پیرعلمدار است که بنای آن بصورت مخروط پیازی شکل ساخته شده ارتفاع برج 13 متر و قطر داخلی آن 4.5 متر است. بر اساس کتیبه خط کوفی پیرامون برج این بنا در بین سالهای 417 تا 420 ه- ق بدستور ابوحرب بختیار بن محمد ابراهیم برای پدرش ساخته شده است.
بدنه برج به دو بخش متفاوت تقسیم می شود که قسمت پایین آن آجرکاری ظریف ولی ساده و بدون بندکشی انجام گرفته است. کتیبه کوفی زیبای برج در وسط بخش تزئینی و در قسمت بالائی برج قرار گرفته و کشیدگی حروف آن نسبت به دیگر کتیبه های روی برج های آرامگاهی که پیشتر ساخته شد بیشتر است. در طول ساقه حرف های کشیده ای چون الف ولام و گره های تزیینی به گونه های مختلف بکار رفته و نگاره هایی به شکل گلابی نیز در آن دیده می شود.
برج مهماندوست یا طغرل نمونه ای استثنایی از برج های آرامگاهی ایران
این برج در بین راه دامغان به شاهرود و در جنوب روستای مهماندوست واقع شده است. اهالی آبادی های مجاور آن را امامزاده قاسم(ع) از فرزندان موسی بن جعفر(ع) می دانند. بنای این برج 12ضلعی به ارتفاع 14.5 متر و بر روی پایه ای دایره ای شکل قرار گرفته است.
سه ردیف مقرنس کاری بسیار زیبا و استادانه در بالای برج دیده می شود و کتیبه ای به خط کوفی گرداگرد برج در بالای مقرنس ها وجود دارد که تاریخ بنای آن به سال 490 ه- ق برمی گردد. قسمت تزئیناتی برج نیز از دوازده ضلعی به استوانه ای تبدیل شده که شیوه معماری آن برج مهماندوست را جزو استثنایی ترین برج های آرامگاهی قرار داده است.
منوچهری دامغانی شاعر بزرگ قرن پنجم
از شاعران بزرگ نیمه قرن پنجم ه- ق است. از ویژگی های شعر او بکار بردن تشبیهات بکر و بسیار عالی است. یکی دیگر از ابتکارات او در شعر "مسمط" است که بدون تردید پیش از او کسی در شعر فارسی چنین سبکی به کار نبرده است.
خیزید و خز آرید که هنگام خزان است باد خنک از جانب خوارزم وزان است
آن برگ رزان بین که بر آن شاخ رزان است گویی به مثل پیرهن رنگرزان است
دهقان به تعجب سرانگشت گزان است کاندر چمن و باغ نه گل ماند و نه گلناز
وجود جاذبه های طبیعی و تاریخی در منطقه نمونه گردشگری چشمه علی
مجموعه "چشمه علی" در شمال شهر تاریخی دامغان و حدود 35 کیلومتری این شهر بین روستاهای "آستانه" و "کلاته رودبار" واقع شده است. وجود جاذبه های تاریخی و طبیعی به همراه یکدیگر این مجموعه را از دیگر بناهای تاریخی و طبیعی دیگر متمایز می کند.
در زمان فتحعلی شاه قاجار در این مجموعه یک مسجد و یک عمارت ساخته شد که این بنا در میان رودخانه و وسط مجموعه تفریحی چشمه علی قرار گرفته است و جلوه زیبایی به آن بخشیده است. مسجد مجموعه نیز در ضلع جنوبی حیاط مجموعه قرار گرفته و درختان بید، صنوبر و چنار در اطراف مجموعه و دو طرف حوض چشم انداز زیبایی را برای بازدیدکنندگان مهیا کرده است.
مجموعه تفریحی چشمه علی و عمارت فتحعلی شاهی در فضایی خوش آب و هوا از دیرباز محیطی آرام و زیبا را برای مسافران، گردشگران و گروه های مختلف دانشجویی و اردوهای مختلف فراهم آورده است.
منطقه نمونه گردشگری سد شهید شاهچراغی
منطقه نمونه گردشگری سد شهید شاهچراغی در فاصله 12 کیلومتری دامغان قرار دارد و یکی از مناطق نمونه گردشگری واقع در این شهرستان است که جاذبه گردشگری آن برخلاف بیشتر مناطق به دلیل دخالت انسانی ایجاد شده است.
این منطقه در میان دره ای واقع شده و دو طرف آن را کوهستان ها احاطه کرده اند. چشم انداز سد، قرارگیری در مسیر گردشگران چشمه علی، آب و هوای مطبوع و فضای سبز آن از مهم ترین قابلیت های این منطقه نمونه گردشگری است. وجود سد و دریاچه آن فرصت بهره برداری گردشگران از آن را چه با استفاده از قایق و چه با استقرار در حاشیه های آن برای تفریح، ماهیگیری یا موارد دیگر فراهم آورده است.
سد شهید شاهچراغی در مسیر چند جاذبه دیگر از جمله قلعه گردکوه، تاسیسات چشمه علی، جنگلهای ارس شمال دیباج و مراتع ییلاقی دامغان قرار گرفته و فرصت استفاده چندگانه را از فرصت ها و جاذبه های منطقه برای گردشگران فراهم آورده است.
منطقه نمونه گردشگری گردکوه
منطقه کوهستانی گردکوه در 18 کیلومتری غرب شهر دامغان قرار گرفته است. این منطقه به دلیل دارا بودن ویژگی های اقلیمی، طبیعی و ژئومورفولوژی قابلیت ها و جاذبه های تاریخی فراوانی در جهت توسعه توریسم و گردشگری این منطقه "قلعه گردکوه" است که به "گنبدان دژ" نیز شهرت دارد.
کوهی که قلعه گردکوه بر آن بنا شده درست به شکل گنبد است و احتمالا به همین دلیل آن را به این نام خوانده اند. دو روستای قدرت آباد و عوض آباد در جنوب این کوه از نزدیک ترین روستاها به آن است. اگرچه پوشش گیاهی و جانوری منطقه در سالهای اخیر به دلیل کاهش ریزش باران کم تنوع و محدود شده اما گیاهان دارویی- صنعتی و نیز گونه های مختلف دیگر به همراه تنوع گونه های جانوری یکی از جاذبه آن به شمار می روند.
بالاترین زیبایی طبیعی و جذابیت های گردشگری در آبشار نسروا
آبشارهای زیبای نسروا در 20کیلومتری شمال شرقی شهر دیباج دامغان واقع شده اند. آبشار اول خود مشتمل بر دو آب ریز نسبتا مرتفع است که در پایین و درون تنگه بالائی قرار گرفته که بسیار پرجاذبه و دیدنی است اما آبشار دوم که در مسیر شرق رودخانه قرار گرفته آبشاری بلند و بسیار مسحور کننده است و ارتفاع آن به حدود 22 متر می رسد. جریان آب آن خنک و دائمی است و از دامنه های کوه های مرتفع امام ابوالقاسم و کهکشان تامین می شود.
آبشار نسروا با بیشترین زیبایی های طبیعی و جذابیت های گردشگری چشم و گوش و دل هر علاقه مند به طبیعت را نوازش می دهد و محیط مناسب برای گذراندن ساعت بیکاری و فراغت را فراهم می آورد.
یاد آوری افسانه های کهن ایرانی در قلعه منصور کوه
دامنه های شمالی شهرستان دامغان ویرانه های دژی دیرینه را در خود قرار داده است که دیدار از آن برای هر کوهنورد و علاقه مند به طبیعت و تاریخ ایران شگفت آور و تحسین برانگیز است. بازمانده قلعه ای با دیوارها و برج باروهای سنگی و آجری و معماری کم نظیر باعث زنده شدن افسانه های کهن ایرانی در جان و دل گردشگران می شود.
بقایای باقیمانده از قلعه در دامنه کوه و نیز قلعه بسیار بزرگی در بالای کوه قرار دارد که سقف آن ریخته و در بدنه های آن سوراخ هایی مانند پنجره تعبیه شده که از آنجا سربازان و مبارزان می توانستند به منطقه اشراف داشته باشند.
معماری اتاقها که به عنوان آب انبار و مخزن مواد غذایی و برج های دیده بانی و نگهبانی استفاده بوده از زیبایی و تناسب خاصی برخوردار است.
لذت بازدید از چشم اندازهای طبیعی کوهستانی با سفر به چشمه قلقل
چشمه دیدنی و خاطره انگیز قلقل در 60 کیلومتری شمال غربی شهرستان دامغان و در میان یک تنگه کوچک اما سرسبز و زیبا واقع شده است. آب چشمه از انتهای شکاف هفت متری یک کوه سنگی قلقل کنان می جوشد و خارج می شود بهمین مناسبت اهالی منطقه از گذشته های دور به آن چشمه قلقل یا قلقله می گویند. این چشمه با آب دهی 45 لیتر در ثانیه بالاترین حجم آبدهی را در مجموعه چشمه های تویه دروار تشکیل می دهد.
آب این چشمه سرد و خوشگوار است و چون در بالاترین نقطه منطقه تویه دروار واقع شده است از چشم اندازهای طبیعی بسیار زیبایی از کوهستان منطقه برخوردار است.
کویر رملی و شن های روان در حاشیه جنوبی دامغان
این منطقه کویری از حاشیه های جنوبی شهرستان دامغان شروع شده و تا روستای یزدان آباد در 75 کیلومتری شهر دامغان ادامه می یابد. منطقه مذکور با پوشش گیاهی تنک غالبا در محاصره شن های روان است و هرچه از روستاهای حسن آباد و خورزان جلوتر بروید شن های روان شدت می یابند و کویر رملی خود را بیشتر نشان می دهد.
در این منطقه مقدار گیاهان به شدت کاهش می یابند و خاک زمین نرم تر، خشک تر و بی برتر می شود. تپه های شنی در نور صبحگاهی و غروب با برآمدگی های متناسب شیب های خود حالتی زیبا و مسحور کننده به چشم گردشگر می آیند.
دامغان شهری مهجور و فراموش شده
نکته ای که ذکر آن در پایان این گزارش ضروری به نظر می رسد آن است که متاسفانه در سال های اخیر آثار تاریخی ارزشمند این شهر بر اثر بی توجهی متولیان و با اجرای برنامه های بدون مطالعه نوسازی خسارت فراوانی دیده است.
با آنکه دامغان بیش از 120 اثر تاریخی ثبت شده در فهرست آثار ملی و صدها اثر ناشناخته دیگر دارد مسئولان دغدغه جدی ای برای جذب گردشگر به این شهر ندارند تا جایی که وقتی به اماکن تاریخی این شهر مراجعه می کنید نوشته های یادگاری توسط ناآگاهان و تبلیغات اسپری شده مختلف بر روی درب و دیوارهای این اماکن چشم گردشگران را بیشتر نوازش می دهد و متاسفانه باز هم کسی به فکر مرمت و حفاظت از این بناها نیست.
خلاصه کلام آنکه دامغان شهری است مهجور و فراموش شده است که با توجه بیشتر مسئولان ذیربط هنوز هم می تواند یکی از شهرهای مهم اقتصادی و گردشگری به شمار می رود.
...................................
گزارش از فاطمه قریب
نظر شما